(Θεατρο)ιστορίες γι’ αγρίους
Είχα πάντα την απορία γιατί ο Βασιλιάς Ληρ θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα του Σαίξπηρ, και μάλιστα από κάποιους το σημαντικότερο. Όταν το είχα πρωτοδεί στο θέατρο, δεν με είχε συγκινήσει όπως ο Μάκβεθ ή ο Άμλετ. Για ποιο λόγο λοιπόν είναι τόσο σπουδαίος;
Ο θρύλος του Βασιλιά Ληρ ήταν μια ιστορία γνωστή στους Βρετανούς της Ελισαβετιανής εποχής, όπως είναι γνωστή η ελληνική μυθολογία σε μας σήμερα. Ή πιο σωστά, οι Βρετανοί θεωρούσαν τον Ληρ υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο, όπως οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ιστορικά πρόσωπα τον Αγαμέμνονα και τον Οιδίποδα.
Ο Ληρ δεν είχε γιους, μόνο 3 κόρες, στις οποίες αποφάσισε να μοιράσει το βασίλειό του, εφόσον του δήλωναν πόσο τον αγαπούν. Η μικρότερη, η Κορντέλια, αρνείται να ποσοτικοποιήσει την αγάπη της και ο Ληρ την εξορίζει. Ο Ληρ παραδίδει την εξουσία στις 2 μεγαλύτερες κόρες, οι οποίες όμως αρνούνται να τον φροντίσουν όπως είχαν υποσχεθεί. Ο Ληρ καταλήγει στην Γαλλία, όπου βρίσκεται η εξορισμένη Κορντέλια. Αυτή τον φροντίζει, και με τον σύζυγό της εισβάλλουν στην Βρετανία. Κερδίζουν τον πόλεμο και αποκαθιστούν τον Ληρ στον θρόνο. Όταν τελικά ο Ληρ πεθάνει από γεράματα, η Κορντέλια τον διαδέχεται. (Ο μύθος λέει ότι αργότερα οι γιοι των αδελφών της την εκθρονίζουν και εκείνη αυτοκτονεί στην φυλακή.)
Η κληρονομικότητα ήταν σίγουρα ένα επίκαιρο θέμα την εποχή που έγραψε το έργο του ο Σαίξπηρ. Η Βασίλισσα Ελισάβετ είχε μόλις πεθάνει, χωρίς απογόνους. Σε μια τελευταία ενωτική κίνηση, όρισε ως διάδοχό της τον Ιάκωβο της Σκωτίας. Επίσης, στην επικαιρότητα ήταν η υπόθεση ενός πλούσιου πατέρα, ο οποίος, όπως ο Ληρ, αποφάσισε να μοιράσει την περιουσία του στις 3 κόρες του, δίνοντας το μεγαλύτερο μερίδιο στην μικρότερη. Η πρωτότοκη, ισχυρίστηκε ότι ο πατέρας της πάσχει από άνοια και διεκδίκησε στα δικαστήρια όλη την περιουσία. Η μικρότερη, που την έλεγαν Κορντέλ (σύμπτωση;), υπερασπίστηκε τον πατέρα της στην δίκη. Ταυτόχρονα, στο Λονδίνο παιζόταν ήδη ένα έργο με τίτλο “Η πραγματική ιστορία της ζωής και του θανάτου του Βασιλιά Ληρ και των τριών θυγατέρων του”.
Ο Σαίξπηρ κράτησε τον πυρήνα του θρύλου και πρόσθεσε κάποια στοιχεία που ίσως να ήταν επηρεασμένα από την επικαιρότητα, όπως η τρέλα, και εξυπηρετούσαν την αφήγηση της ιστορίας του. Η πρώτη μεγάλη αλλαγή είναι η προσθήκη μιας δεύτερης ιστορίας που εξελίσσεται παράλληλα: της ιστορίας του Κόμη του Γκλόστερ και των δύο γιών του, του νόθου Έντμουντ και του νόμιμου (και πρωτότοκου) Έντγκαρ. Σε έναν διαφορετικό αγώνα κληρονομικότητας, ο Έντμουντ, που ως νόθος δεν δικαιούται τίποτα, προσπαθεί να βγάλει τους συγγενείς του από την μέση και να αρπάξει την οικογενειακή περιουσία. Η παράλληλη εξέλιξη δύο ιστοριών που στο τέλος γίνονται μια δεν υπήρχε στα προηγούμενα δραματικά έργα του Σαίξπηρ, οπότε ήταν κάτι καινούριο για το κοινό του.
Η σημαντικότερη αλλαγή, όμως, και αυτή που καθόρισε την σημασία του έργου, ήταν η αλλαγή του τέλους. Ο Σαίξπηρ επέλεξε να μην δείξει τον Ληρ να επιστρέφει στον θρόνο και να χαίρεται την αγάπη της Κορντέλια, τώρα που επιτέλους κατάλαβε τι έχει σημασία στην ζωή. Αντιθέτως, η Κορντέλια δολοφονείται στην φυλακή και ο Ληρ αναγκάζεται να κουβαλήσει το νεκρό της σώμα στην σκηνή, λίγο πριν πεθάνει κι αυτός. Ο Σαίξπηρ στερεί την λύτρωση και από τον Ληρ και από τους θεατές. Σε αντίθεση με άλλους χαρακτήρες του, που πεθαίνουν αφού έχουν ολοκληρώσει τον σκοπό τους, όπως ο Άμλετ, ή όπου ο θάνατος έρχεται ως τιμωρία και λύτρωση ταυτόχρονα, όπως ο Μάκβεθ, τα βάσανα του Ληρ και η προσωπική του διαδρομή δεν είχαν κανένα νόημα.
Το τέλος του έργου, αν και πολυσυζητημένο, ήταν τόσο δυσάρεστο για το κοινό της εποχής του, που για 150 χρόνια μετά τον θάνατο του Σαίξπηρ ο Βασιλιάς Ληρ θα παιζόταν στην διασκευή του Νέιαμ Τέιτ (Nahum Tate), στην οποία η Κορντέλια παντρεύεται τον Έντγκαρ και κυβερνούν μαζί την Βρετανία. Το έργο επέστρεψε στην αρχική του εκδοχή από τον Έντμουντ Κιν (Edmund Kean) το 1823.
Και κάπως έτσι φτάνουμε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο: την χρονική στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία που κάθε έννοια πολιτισμού ισοπεδώθηκε, στο Ολοκαύτωμα, στις πυρηνικές βόμβες ως την πιο “ανθρώπινη” λύση για την λήξη του πολέμου, στην παράνοια που γέννησε το θέατρο του παραλόγου. Σε έναν κόσμο που οι ηθικές αξίες είχαν χάσει την σημασία τους, το τέλος του Βασιλιά Ληρ μπορούσε να εκφράσει πολύ καλύτερα την ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Το έργο του Σαίξπηρ ανέβηκε ακόμα πιο ψηλά στο βάθρο.
Σήμερα, ίσως είμαστε πάλι στην θέση του κοινού του Σαίξπηρ και το φινάλε του Βασιλιά Ληρ να μας φαίνεται αδικαιολόγητα σκληρό και δυσάρεστο. Και μακάρι να παραμείνει έτσι.
Πηγές
